تشریفات گمرکی مجموعه اقدامات و مراحل قانونی هستند که برای ورود (و یا خروج) کالا به (و یا از) مرزهای یک کشور باید انجام شود. این فرآیند شامل ارائه اسناد و مدارک لازم، پرداخت حقوق و عوارض گمرکی و همچنین انجام بازرسی‌های فیزیکی و کنترل‌های گمرکی می‌شود. هدف اصلی از انجام تشریفات گمرکی، نظارت بر تجارت بین‌المللی، حفاظت و رهگیری منافع اقتصادی کشور، و جمع‌آوری درآمدهای گمرکی است.
برای انجام فعالیت‌های بازرگانی در سطح بین المللی، توجه به تشریفات گمرکی و پشت سر گذاشتن مراحل و توالی آن به صورت قانونی از اهمیت بسیاری برخوردار است. معرفی اظهارنامه گمرکی، ارزیابی کالا، محاسبه و پرداخت حقوق و عوارض گمرکی، تسویه مالیات‌ها، صدور پروانه گمرکی به ترتیب از جمله مراحل تشریفات گمرکی هستند. تنها با انجام اصولی این مراحل است که میتوان به صورت قانونی، کالا را به مرز یک کشور وارد و یا از آن خارج کرد.
توجه به این فاکتورها میتواند به تاجران کمک کند تا با کمترین میزان مشکل قانونی فرایند ترخیص کالا را پیش برده و بتوانند به عنوان یک فعال اقتصادی در چارچوب کاملاً قانونی فعالیت داشته باشند. تشریفات گمرکی مختص به یک مکان نیست و در تمامی مرزهای گمرکی کشورها که بیشتر یک مفهوم حقوقی و نه جغرافیایی است، در سراسر جهان جاری و لازم الاجرا هستند. با اشراف کامل بر قوانین بین‌المللی صادرات و واردات هر کشور، میتوان در سریع‌ترین زمان ممکن، کالا را به مقصد نهایی تجاری رساند. در این مقاله سعی شده است در ارتباط با تشریفات گمرکی از زاویه قواعد و گستره‌ی مراحل آن بیشتر صحبت شود.
مراحل تشریفات گمرکی صادرات و واردات
تشریفات گمرکی در قالب رویه‌های مختلف واردات، صادرات و ترانزیت انجام می‌شود که هر کدام شرایط و مقررات خاص خود را دارد. متناسب با قوانین گمرکی کشور مبداء و مقصد، ممکن است برخی از مراحل تشریفات گمرکی حذف یا اضافه شده یا تغییر کنند. به طور کلی مراحل تشریفات گمرکی به صورت زیر خلاصه می‌گردد.
-
ثبت اظهارنامه گمرکی
اولین قدم در تشریفات گمرکی، ارائه اظهارنامه گمرکی توسط صاحب کالا یا نماینده قانونی او به گمرک است. در این اظهارنامه باید اطلاعات کاملی در ارتباط با کالای مورد تجارت، از جمله مشخصات استاندارد کالا بر مبنای شناسه‌ی بین المللی (Hs Code)، ارزش تجاری، حجم و وزن، مبدا و مقصد تجاری تنظیم گردد.
-
ارزیابی کالا
کارشناسان و ارزیابان گمرکی با بررسی اظهارنامه و اسناد ارائه شده، همچنین سایر الگوها و ملاحظات آدیت و بازرسی آئین نامه ای در چارچوب اختیارات قانونی، ارزش کالای تجاری را برای محاسبه حقوق و عوارض گمرکی تعیین می‌کنند. هدف از انجام این مرحله، انجام سلسله مراتبی از اقدامات بازرسی است تا مشخصات کالای اظهار شده مغایرتی با واقعیت آن نداشته باشد.
-
پرداخت حقوق و عوارض گمرکی
با توجه به ارزش نهایی کالای تجاری و پس از بازرسی کالا، حقوق و عوارض گمرکی همچنین سایر مالیات‌های متعلقه محاسبه می‌شود. صاحب کالا یا نماینده قانونی او موظف به پرداخت کامل حقوق و عوارض گمرکی، سایر مالیات‌ها و هزینه‌های احتمالی مربوط به آن هستند.
-
صدور پروانه گمرکی
پس از تایید صحت اطلاعات و پرداخت وجوه گمرکی، پروانه گمرکی صادر می‌شود. این پروانه مجوزی برای ترخیص کالا از گمرک و ورود آن به قلمرو گمرکی کشور مقصد یا صادرات مجدد آن از کشور به مقصد دیگری است.
-
ترخیص کالا
در نهایت، پس از اینکه تمامی این مراحل پشت سرگذاشته شد، سلسله گام‌های مربوط به تشریفات گمرکی به پایان رسیده و ترخیص کالا امکان‌پذیر می‌شود.
شناخت تشریفات گمرکی در چهار نوع از قواعد اصلی
- کنوانسیون‌هایِ بین المللی
- قوانین داخلی کشورها
- قواعدِ متمم و موازی قانون‌ها
- رویه‌ها
در شناخت فرآیند‌هایِ مربوط به تشریفات گمرکی ، به فراخورِ اهمیت و حوزه‌یِ اثرِ قوانین و قواعد، چهار سطح اصلی را باید در نظر گرفت. به طور کلی، هدف از استقرارِ تشریفات گمرکی، تنظیم و کنترل جریان کالا از مرز کشورها و مراکز گمرکی به گونه‌ای است که نخست تسهیل در تجارت بین‌الملل و دوم ایجاد شفافیت در آن به وجود آمده و پایدار شود. در ادامه به صورت گسترده‌تر و دقیق تر این سطوح از قواعد مورد بررسی قرار میگیرد.
سطح نخست از قواعد مربوط به تشریفات گمرکی کنوانسیون‌هایِ بین المللی
کنوانسیون‌ها، قوانین بین المللیِ مشترک بین دو یا چند کشور هستند که به صورت یکپارچه یا متحدالشکل بین آن کشورها و یا سازمان‌های متبوع آنها مورد توافق قرار گرفته‌اند. با توجه به تعریف کلی از هدفِ تشریفات گمرکی، و ارتباطات پیوسته و پر بسامدِ عبور و مرور کالاها از مرزهای جغرافیایی مابین کشورها، ضرورتِ وجودِ چنین قوانین مشترکی آشکار شده و اهمیتِ آنها را به عنوانِ اصلی ترین گروه از این قواعد در تجارت بین الملل نشان می‌دهد.
به عنوانِ مثال، کنوانسیون تیر TIR که بزرگترین کنوانسیونِ گمرکیِ بین‌المللی است که مورد توافقِ گمرکات کشورهایِ بسیاری قرار گرفته است. بر اساسِ دانشنامه‌یِ ویکی‌پدیا، طرف هایِ عهدنامه‌یِ تیر TIR را در سال میلادی 1975 در نقشه زیر مشاهده می‌نمائید.
برایِ انجامِ تشریفات گمرکی بین المللی، براساسِ این کنوانسیون، سندی یکپارچه برای عبورِ بین‌المللی کالا مابین کشورهایِ عضو، صادر می‌شود که «کارنه تیر» یا «دفترچه تیر» نام داشته و از طریقِ آن، کشورهایِ عضوِ کنوانسیون موظف هستند، سازمانی مرکزی و مسئول را برای صدورِ این سند و تضمینِ پرداختِ هزینه‌های ناشی از تخلفات مقرر در کنوانسیون تعیین کنند.
به موجب قانونِ عضویتِ ایران به کنوانسیون مزبور، مورخ ۱۳۶۳، سازمانِ اتاق بازرگانی و صنایع و معادنِ ایران به عنوان مؤسسه صادرکننده و ضامنِ کارنه تیر (دفترچه تیر) مشخص شده است.
سازمانِ جهانی گمرک، مرجعِ ناظر بر کنوانسیون‌هایِ گمرکی بین‌المللی است.
سطح دوم از قواعد مربوط به تشریفات گمرکی
این سطح از قوانین تشریفات گمرکی مربوط به قوانین داخلی کشورها است. طی این قوانین هر کشور حق دارد تا چارچوب‌ها و قواعد کلی فنی و حقوقیِ متناسب با جغرافیایِ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورِ متبوعِ خود را برای اداره‌های گمرک خود تعیین کند. بدیهی است اداره‌های گمرک آن کشور، وظیفه دارند تا طبق این قوانین، روندِ تشریفات گمرکی یا ترخیص کالاها را پیش ببرند. شناخت این قوانین باعث می‌شود تا تجار بتوانند بر اساسِ موقعیت و جغرافیایِ روزِ کالایِ خود فرایند‌هایِمرتبط با کارِ خود را در گمرکات کشورها پیش ببرند.
سطح سوم از قواعد مربوط به تشریفات گمرکی
این سطح از تشریفات گمرکی مربوط به قوانین داخلی هر اداره گمرک می‌شود. یعنی در کنار قوانین بین‌المللی و قوانین کشوری، هر اداره‌‌یِ به خصوص در یک کشور امکان این را دارد تا مقررات مخصوص به خودش را برای ترخیص کالا پیش بگیرد. اهمیت این قواعد به گونه ای است که حوزه نفوذ و اثر آن در ارتباط با یک موقعیت جغرافیایی یا وضعیتی خاص بوده و قابلیت بهره‌گیری از آن قاعده در سایر گمرکات وجود نداشته باشد.علاوه بر این موضوع، قوانینی که در هر اداره گمرک تصویب می‌شوند، نباید با قوانین و چارچوب‌های کلی ادارات گمرکی یک کشور تناقض داشته باشند. برای مثال ممکن است که برخی قوانین در گمرک بندرعباس و گمرک بازرگان تفاوت‌هایی با یکدیگر داشته باشند.
سطح چهارم از قواعد مربوط به تشریفات گمرکی
رویه های گمرکی گرایشی تخصصی‌تر و مبتنی بر وضعیت‌ها و موقعیت‌هایی خاص در روند انجام تشریفات گمرکی بوده که ممکن است به مرور زمان، بسته به جغرافیای مرزی گمرک و یا کالایی خاص تغییر کنند.
مدارک لازم برای انجام تشریفات گمرکی
برای انجام تشریفات گمرکی، ارائه مدارک و اسناد مختلفی از جمله فاکتور خرید، گواهی مبدا، بارنامه، و اسناد هویتی و تجاری صاحب کالا یا نماینده قانونی او ضروری است. به طور کلی، این مدارک به دو قسمت، مدارک مربوط به صاحب کالا و مدارک مربوط به کالا دسته‌بندی می‌شود. هرگونه از مدارک و اسناد مورد نیاز باید به طور کامل و دقیق ارائه شود.
مدارک مربوط به صاحب کالا
- اصل و کپی کارت بازرگانی
- اصل و کپی کارت ملی صاحب کالا و ترخیص‌کار (یا اسناد مربوط به شرکت‌ها درصورت حقوقی بودن شخصیت تجاری)
- مجوزات مربوطه بسته به نوع رویه‌یِ گمرکی
مدارک مربوط به کالا
- اظهارنامه گمرکی
- سند مالکیت و سایر اسناد مربوط به ارزش کالا
- فاکتور خرید
- بارنامه
- گواهی مبدا و مقصد
- گواهی بازرسی کالا و ترخیصیه
- قبض پرداخت حقوق و عوارض گمرکی و مالیات‌ها
- بیمه نامه حمل و نقل
- مجوزهای قانونی لازم (در صورت نیاز)
تفاوت تشریفات گمرکی در کشورهای مختلف
در مباحث پیشتر، چهار سطح از قواعد تشریفات گمرکی به طور کامل معرفی و توضیح داده شد. یکی از این قواعد، شامل قوانین داخلی کشورهاست که باعث شده به طور کلی هر کشور چارچوب خاصی را برای ترخیص کالا از گمرکات خود ارائه کند. نکته مهمی که در این زمینه باید به آن توجه شود، این است که باید برای واردات و صادرات کالا به چارچوب قوانین کشورهای مبدأ و مقصد همچنین میانه‌ی مسیر توجه داشت. در نهایت روند ترخیص کالا در گمرک کشور مقصد را از پیش ارزیابی نموده تا در زمان انجام عملیات تجاری صادرات یا واردات مشکلی پیش نیاید.
اشاره به برخی ممنوعیت و معافیت‌های گمرکی در ایران
طبق قوانین گمرکی ایران یا ذیل آئین نامه‌های مربوط به تشریفات گمرکی ممنوعیت‌ها و یا معافیت‌هایی وجود دارند که شناخت این موارد برای برنامه ریزی‌ها و تدوین استراتژی‌های تجاری بسیار سودمند است. در اینجا صرفا به برخی از آنها اشاره‌ی مختصری صورت میگیرد.
معافیت‌های گمرکی از حقوق ورودی
- معافیت کالاهای همراه مسافر
- معافیت تعاونی‌های مرزنشینی
- معافیت ملوانی
- معافیت مناطق آزاد
- موارد معافیت طبق لایحه مجلس شورای اسلامی
- معافیت حقوق و عوارض گمرکی موسسات دانش بنیان
- سایر معافیت‌ها
ممنوعیت‌های گمرکی
- محصولات صوتی تصویری که ورود آنها به مرزهای گمرکی بر اساس قانون یا شرع ممنوع است
- سایر کالاهای مصرفی که به واسطه قانون یا شرع ممنوع هستند
- سامانه‌های مربوط به استراق سمع
- انواع اسلحه‌ها
- مواد مخدر
- سایر ممنوعیت‌ها
آیا تشریفات گمرکی به معنای ترخیص کالا از گمرک است؟
ترخیص کالا مراحلی دارد و آخرین حلقهی زنجیرهای است که تشریفات گمرکی نام دارد. در صورت عدم رعایت مقررات مربوط به تشریفات گمرکی، کالای تجاری ترخیص نخواهد شد. بلکه گاهی ممکن است کالا توسط مامورین گمرک ضبط و صاحب کالا مشمول جریمه شود. به طور کلی زمانی امکان ترخیص کالا از گمرک وجود دارد که تمام مراحل تشریفات گمرکی به پایان برسند.
نقش مشاورین در انجام تشریفات گمرکی
شرکت‌های بازرگانی همان تجار هستند که میتوانند به صورت شخصیت‌های حقیقی و حقوقی، کار تجارت بین المللی را انجام دهند. ترخیص‌کاران نقش مشاوره دارند و میتوانند بر اساس قرارداد وکالتی به نیابت از تجار تشریفات گمرکی آنها را انجام دهند. این استراتژی در صورت انتخاب مشاور شایسته میتواند برای تجار مفید باشد.
انتخاب مشاورین مجرب، مورد اعتماد و کارآزموده، میتواند به تجار کمک کند تا در سریع‌ترین زمان ممکن و حصول شرایط بهینه، و هزینه‌های مقرون به صرفه، تشریفات گمرکی را پشت سر بگذارند.
